Ogniem i mieczem to pierwsza z trzech powieści historycznych będących częścią Trylogii Henryka Sienkiewicza. Akcja utworu rozgrywa się w latach 16481651 w okresie powstania Chmielnickiego na Ukrainie. W powieści przeplata się wątek walk polsko-kozackich z historią miłosną Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczówny.

Jan Skrzetuski, żołnierz chorągwi Księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, wraca z Krymu i przypadkiem uwalnia z rąk opryszków dowódcę Kozaków, Bohdana Chmielnickiego. Powracając do Łubniów, pomaga Helenie Kurcewiczównie i zakochuje się w niej na umór. Nie wie jednak, że kobieta została już obiecana innemu mężczyźnie, Bohunowi...