Okres walk republikańskiej armii francuskiej z austriacką. Polski chłop Matus Pulut cieszy się wśród Francuzów prawami wolnego obywatela. Jest ceniony za osobiste męstwo. Po powrocie do ojczyzny, gdzie panuje jeszcze feudalne bezprawie, zostaje potraktowany jako zbieg pańszczyźniany...

Utwór O żołnierzu tułaczu związany jest z podróżą Żeromskiego do Szwajcarii. Autor zamieszcza w nim refleksję na temat wojen napoleońskich i czasów rewolucji francuskiej.